علی حاتمی؛ آه از آن شاعر گذشته های بر باد - نکته های خرید

به گزارش نکته های خرید، روزنامه شرق- فرانک آرتا: بیست و سوم مرداد تولد زنده یاد علی حاتمی، یکی از فیلم سازان مهم سینمای ایران است. او که متولد 1323 در خیابان شاهپور تهران بود، شاید در مقایسه با فیلم سازان هم دوره خود مانند داریوش مهرجویی، مسعود کیمیایی، ناصر تقوایی، امیر نادری و بهرام بیضایی بیشترین گرایش را به تاریخ داشت و شیفته سنت های نهفته در آن بود؛ به طوری که در همه آثارش ردپای تاریخ از منظر روایت منحصر به فردش به چشم می خورد.

او در کارنامه هنری خود فیلم هایی مانند حسن کچل (1348)، طوقی (1349)، باباشمل (1350)، قلندر (1351)، خواستگار (1352)، ستارخان (1353)، سوته دلان (1356)، حاجی واشنگتن (1361)، کمال الملک (1363)، مادر (1368)، دلشدگان (1371) و دنیا پهلوان تختی (1375- ناتمام) را کارگردانی کرد. همچنین مجموعه های تلویزیونی مثنوی مولوی (1354)، سلطان صاحبقران (1355) و هزاردستان (1358) از یادگار های او است. پس از مرگش نیز دو فیلم برگرفته از هزاردستان با تدوین واروژ کریم مسیحی (به نام های کمیته مجازات 1377 و تهران روزگار نو 1378) و تهیه کنندگی محمد مهدی دادگو ساخته شد. همسر او زهرا خوشکام و تنها فرزند او لیلا حاتمی، بازیگران سینمای ایران هستند.

جوهره آثار حاتمی را می توان در تسلط او به نمایش نامه نویسی و تئاتر سنتی ایران دانست. او ابتدا در فضای نمایش رشد کرد. با تئاتر های لاله زاری که زبان مردم کوچه و بازار بود، اُخت شد و در ادامه به بسط و غنای زبان مختص خودش در ادبیات نمایشی پرداخت. به متون منثور و اشعار کلاسیک شاعران ایرانی مانند فردوسی و سعدی تسلط و خلاصه به هرآنچه مربوط به ادبیات فارسی می شد، تسلط پیدا کرد. چندین نمایش نامه نوشت و سپس وارد دنیای سینما شد.

در سال 1348 کیمیایی قیصر، مهرجویی گاو، تقوایی آرامش در حضور دیگران را ساختند و حاتمی هم در تدارک ساختن حسن کچل بود. جالب است که همه آن آثار جدی بودند؛ اما حسن کچل فیلمی موزیکال و ریتمیک بود که تا به امروز سینمای ایران چنین موضوعی را تجربه ننموده بود. حتی علی عباسی، تهیه کننده معروف سینما، با وجود اینکه از نمایش حسن کچل خوشش آمده بود؛ اما نمی خواست ریسک کند و فیلم آن را علی حاتمی بسازد که در نهایت موافقت کرد. حسن کچل که اقتباسی از داستان های کهن ایرانی بود، ساخته شد و در مواجهه با تماشاگران، پیروز شد.

او بلافاصله فیلم طوقی (1349) را ساخت. فیلم با حضور دو هنرپیشه معروف آن سال ها یعنی بهروز وثوقی و ناصر ملک مطیعی فیلم برداری شد. طوقی نوعی کبوتر است که کبوترباز ها علاقه زیادی به آن دارند. حاتمی در این داستان از عشق مرد به طوقی تا عشق به زن را که در نهایت به فاجعه منتهی می گردد، روایت کرد.

فیلم بعدی حاتمی بابا شمل (1350)، هم بار دیگر موزیکال بود و درباره لوطی و لوطی گری بود. حاتمی در سال 1351 فیلم ساز پرکاری بود و سه فیلم قلندر، ستارخان و خواستگار را کارگردانی کرد. او به تلویزیون رفت و دو سریال داستان های مولوی (1352) و سلطان صاحبقران (1354) را ساخت.

اما در سال 1356 یکی از مهم ترین فیلم های سینمای ایران ساخته شد، با نام سوته دلان. عشق نافرجام یک مرد عقب مانده ذهنی به زنی معروفه. فیلم نامه منسجم، کارگردانی تحسین برانگیز، بازی های درخور توجه و دیالوگ های تأثیرگذار از ویژگی های این فیلم بود. حاتمی به بازی جمشید مشایخی علاقه فراوانی داشت که در سریال بعدی خود یعنی هزاردستان نقش اصلی را به او داد.در همان سال ها حاتمی مشغول نوشتن فیلم نامه سریال هزاردستان شد که در ابتدا جاده ابریشم نام داشت. او بار ها این متن را بازنویسی کرد و حتی گفته می گردد تعداد بازنویسی های این متن به بیش از 10 بار رسیده است. سریال در سال 1358 کلید خورد و هشت سال طول کشید تا در تلویزیون پخش گردد.

نکته مهم این است که حاتمی برای فراوری این سریال به ساخت شهرک سینمایی عظیم با ویژگی های تهران قدیم دست زد. هرچند نام آن غزالی شد؛ اما درست تر این بود که عنوان آن می شد شهرک سینمایی علی حاتمی. حاتمی در کنار، ولی الله خاکدان کاری کرد کارستان که تا امروز صدا و سیما و سریال های تلویزیونی از آن بهره می برند.او در این شهرک محله های قدیمی تهران را با زیربنایی به اندازه هفت هزار مترمربع بنا کرد. برای نمونه خیابان لاله زار و میدان توپخانه 30 هزار متر مربع به خود اختصاص دادند. مرحوم علی حاتمی در جایی گفته که هنگام شروع ساخت این شهرک جوان بود، اما در خاتمه، پیرمرد شد!

حاجی واشنگتن (1361)، نخستین فیلم حاتمی بعد از انقلاب اسلامی بود. حاجی واشنگتن، ماجرای اولین سفیر ایران در آمریکا را روایت می نماید. در سال 1306 هجری قمری، حاج حسین قلی خان نوری از سوی ناصرالدین شاه به عنوان سفیر ایران به آمریکا اعزام می گردد. سفیر ایران در آمریکا هیچ مراجعه کننده ای ندارد، از طرفی بودجه سفارت ایران در آمریکا به شدت کاهش می یابد و سفیر مجبور می گردد خدمه را نیز مرخص کند. روایت کمدی فیلم به مرور به تراژدی تبدیل می گردد و بازی عزت الله انتظامی در آن به یادماندنی شد.فیلم در سال 1361 فقط اجازه نمایش در جشنواره فجر را پیدا کرد و بعد از آن توقیف بود و در زمان حیات علی حاتمی اجازه نمایش پیدا نکرد! خاتمه در 20 خرداد 1377 به نمایش عمومی درآمد و چندین بار از تلویزیون پخش شد.

در سال 1362 حاتمی، کمال الملک فیلمی بر مبنای زندگی نقاش عظیم ایرانی و رابطه اش با شاه و دربار قاجار را ساخت.

پس از آن جعفرخان از فرنگ برگشته را در سال 1366 بر اساس نمایش نامه ای به همین نام از حسن مقدم کارگردانی کرد. نکته جالب این است که علی حاتمی هیچ گاه جعفرخان از فرنگ برگشته را جزء فیلم های خود ندانست. اعمال ممیزی از سوی معاونت سینمایی وقت باعث شد که حاتمی دیگر فیلم برداری این فیلم را ادامه ندهد. دست آخر گفته می شد محمد متوسلانی فیلم را به خاتمه رساند!حاتمی در سال 1368 فیلم مادر را ساخت که ماجرای روز های خاتمهی عمر مادری پیر است که در خانه سالمندان به سر می برد.

بعضی از تک گویی ها و دیالوگ های فیلم های علی حاتمی در میان مردم معروف شده است؛ مانند این جمله که در فیلم مادر مطرح شده که تلخی با قند شیرین نمیشه، شب رو باید بی چراغ روشن کرد و به نظر می رسد مصداق این جمله خود علی حاتمی است که او فیلم های ماندگاری را خلق و شب های سینمای ایران را با خلاقیت خود پرفروغ کرد.فیلم بعدی حاتمی، دلشدگان بود که در سال 1370 ساخت. این فیلم هم ماجرایش به زمان سلطنت احمدشاه مربوط می گردد.

حاتمی که از سال های اولیه دهه 70 مطالعه و تحقیق درباره زندگی دنیا پهلوان تختی را شروع نموده بود، بعد از پشت سر گذاشتن دشواری هایی خاتمه در سال 1375 ساخت فیلم دنیا پهلوان تختی را شروع کرد. متأسفانه پس از آنکه تنها بخش هایی از فیلم را در راهنمایی فیلم فیلم برداری نموده بود، بیماری سرطان امانش را برید، در بیمارستان بستری و مجبور شد پروژه اش را نیمه کاره رها کند. بهروز افخمی پس از درگذشت علی حاتمی ادامه پروژه را برعهده گرفت.

علی حاتمی علاقه ای هم به تاریخ اسلام داشت و همیشه به فیلم محمد رسول الله (ص) به کارگردانی مصطفی عقاد معترض بود؛ چون اعتقاد داشت رحمانیت و صلح طلبی اسلام در این فیلم دیده نمی گردد. به همین دلیل فیلم نامه آخرین پیامبر را نوشت که متأسفانه مرگ به او مجال نداد که این فیلم را بسازد. هرچند به نظر می رسید جزء فیلم های پرهزینه باشد.

همچنین درباره دوران پهلوی هم فیلم نامه ای نوشته بود، به نام ملکه های برفی که درباره سرگذشت سه ملکه محمد رضا شاه پهلوی بود.

نگاه علی حاتمی در سینما مانند نقاشان مکتب سقاخانه بود که توجهی ویژه به عنصر های تزیینی هنر های سنتی و دینی و خوشنویسی داشتند.علی حاتمی در پنجشنبه 14 آذر 1375 بر اثر سرطان پانکراس در 52 سالگی درگذشت. پیکر او در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

عباس بهارلو، محقق، منتقد و پژوهشگر سینمای ایران از جمله افرادی محسوب می گردد که دو کتاب را درباره مرحوم حاتمی به چاپ رساند. او درباره علی حاتمی در جایی گفته است: تأثیر شاخص حاتمی بر سینمای ایران به این معنی است که نقش و رنگ ممتاز او بر سینمای ایران از نقش و رنگ آثار سینماگران دیگر متمایز است. به عبارت دیگر، یکی از عوامل تشخص زبان فیلم های حاتمی استفاده از کلمه ها و ترکیب های فخیم و گاه مهجور و انتخاب تلفظ قدیم تر کلمات است که با لحن و غنای مخصوصی که باید آن را جزء سبک او به حساب آورد، همراه است. البته او کلمات یا ساخت نحوی جمله ها را فقط از حیث قدمت و کهنگی آن ها به کار نمی بُرد؛ بلکه به توازن و ضرباهنگ و ریتم کلمه ها و ترکیب ها نیز کاملا توجه داشت. همچنین او از زبان محاوره کوچه بازاری و آوای دوره گرد ها نیز بهره می گرفت و بافت ادبی و زبان فصیح را با کنایه ها و ترکیب های عامیانه و مَثل های رایج درمی آمیخت و این درآمیختگی که گاه با ظرافت تمام انجام می گرفت، امتیاز اصلی زبان او است. به گمان من تعبیر سعدی سینمای ایران از این بابت درباره حاتمی به کار رفته است یا به کار می رود.

او نیز در مقدمه کتاب علی حاتمی نوشته است: علی حاتمی یکی از چهره های اصلی سینمای ایران است که به نحو شاخصی بر آن تأثیر گذاشته است. او در میان فیلم سازان هم نسل و نسل پس از خود مانندی ندارد؛ زیرا از همان شروع فعالیت فیلم سازی خود درصدد خلق آثاری بود که در سینمای ما تقریبا سابقه نداشت. با وجود این کمتر کسی که با سینمای حاتمی آشنا است، در معرفی او به عنوان یگانه فیلم ساز اصیل و اورژینال دچار شک و تردید می گردد. شیوه فیلم سازی و مؤلفه های آثار حاتمی، هرچه که هست، خود ویژه است و قابل تقلید نیست؛ بنابراین اگر دیگرانی هم تلاش نموده اند که با تقلید از زبان فاخر او بنویسند، چندان پیروز نبوده اند. هرچه هست -خوب یا بد- کپی شان برابر اصل نیست و من تا به امروز ندیده ام که فیلم ساز یا فیلم نامه نویس معتبری ادعایی از این بابت داشته باشد.