آرتاگوانا؛ دژی تاریخی در سرزمین طلای سرخ قائن - نکته های خرید

به گزارش نکته های خرید، موقعیت جغرافیایی

قلعه کوه قائن یک اثر تاریخی مربوط به دوره سلجوقی و در شهر قائن استان خراسان جنوبی واقع است. این قلعه یکی از پایگاه های عمده فداییان دوره اسماعیلیه است که در سه کیلومتری جنوب قائن بر فراز کوهی مشرف به شهر ساخته شده و از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود می گردد. این دژ یکی از بزرگ ترین دژهای خراسان جنوبی است که سال ها مرکز حکومت حکام استان قهستان بوده است. این قلعه به عنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز را داشته و ساکنان قلعه توانسته اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت نمایند.

این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم طاق ها، طاقچه ها و درگاه های به جا مانده قدمت آن را به دوره ساسانی تایید می نمایند. اما بعضی معتقدند این قلعه از قلاع به یادگار مانده از دوره هخامنشینی است، البته قاین با نام کاین در دوره ساسانی یکی از منطقه ها مهم لشکرخیز و امیرنشین این دوره بوده است. آنچه مسلم است قلعه فعلی روی ویرانه های قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی بازسازی و بازسازی شده که از جانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و راهنمایی دیگر قلاع قهستان انتخاب شد که این امر اهمیت و تسخیرناپذیری قلعه را نشان می دهد.

قلعه با تابعیت از ناهمواری های کوه از دو بخش متمایز ساخته شده که یکی متعلق به سربازان و دیگری بخش امیرنشین بوده است. فضاهای داخلی آن شامل اتاق ها، برج ها، آب انبارهای متعدد و راهروهای ارتباطی است.

ساختمان قلعه پلان و نقشه مشخصی ندارد و با عوارض طبیعی کوهی که روی آن واقع شده هماهنگ ساخته شده است. قلعه کوه حدود 300 متر طول دارد و عمده مصالح به کار رفته در آن سنگ و ملات ساروج است. در سقف بعضی از اتاق ها از چوب استفاده شده و تمامی سطوح دیوار ها و بدنه بیرونی حصار ها و برج ها بندکشی و درزگیری شده است. قابل توجه است که معمولا سقف اتاق های قلعه از نوع شاخ بزی و ضربی است و ملات آن ها از گچ و آهک است و برای تزیین بعضی از دیوار های داخلی از گچ وکاه استفاده شده است.

پس از گذر از در اصلی قلعه، دو اتاق که در دو طرف ساخته شده است دیده می گردد که ابعادی حدود 5/2 در 3 دارند و با ملات سنگ و ساروج ساخته و با سنگ پوشش شده اند. احتمالا این اتاق ها محل نگهبانی قلعه و در ورودی آن بوده است. در بخش شمالی قلعه مجموعه ای از اتاق های در هم فرو ریخته وجود دارد که احتمالا محل اقامت نگهبانان و سربازان بوده است. در این بخش بقایای آب انباری به عمق 5، طول 4 و عرض 3 متر از آجر وملات و گچ دیده می گردد که کار تأمین آب مورد احتیاج ساکنان این بخش را به عهده داشته است.

قلعه پایین را می توان بزرگ ترین بخش قلعه به حساب آورد. در بازگشت از بخش قلعه پایین به سمت قلعه میانی کم شدن عرض جهت محسوس است که در بخش شمالی قلعه میانی برج نیم گرد بزرگی همراه با چند اتاق در میان دیوار های شرقی و غربی قلعه قرار گرفته است. بلندی دیوار ها در این قسمت حدود 12 متر است که تماما از سنگ ساخته شده بودند. ارگ بلند یا بخش بالای قلعه روی بلند ترین نقطه کوه ساخته شده است. بخش فوقانی ارگ محوطه ای چهارگوش و پر از سنگ های شکسته و آوار در هم ریخته است.

بعضی اتاق ها دو طبقه بوده و در سقف آن ها مصالح چوب به کار رفته است و تمام آن ها با درگاهی به هم مرتبط شده اند. هر یک از اتاق ها با درگاهی به اتاق بزرگی مرتبط شده که حدود 15 متر طول و 3 متر عرض دارد. سقف این اتاق 15 متری هنوز پابرجا و راسخ و سالم است. دلیل باقی ماندن سقف ریزش طبقه بالایی بر بام طبقه دوم و استحکام یافتن سقف طبقه اول است. این اتاق احتمالا محل نگهداری اسب و قاطر بوده و آبشخورهای موجود این گفته را تایید می نماید.

پس از چندین حلقه دیوار دفاعی به مرتفع ترین بخش آن یعنی ارگ و مقر فرماندهی می رسیم. در صورت کمبود نیرو جهت دفاع یا سقوط مدافعین، کار دفاعی از این موقعیت بنا می توانست ادامه یابد. در حد فاصل دیواره دفاعی دوم و سوم یک صخره سنگی بلندی دیده می گردد که در مواقع لزوم از آن برای دیده بانی و تسلط بر اطراف استفاده می کردند. در ابتدای دیواره سوم سنگرهای متعددی وجود داشت که مشرف بر دره بوده و راه نفوذ را کاملا می بستند. محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگ ترین و بلندترین برج قلعه واقع شده و وظیفه خطیری بر عهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه افراد مدافع از مقر حاکم حفاظت کند. در محوطه دیوار سوم اطاقی دو طبقه بوده که سقف طبقات فرو ریخته است. احتمالا این اطاق مدرسه ای بوده که در آن ساکنان و افرادی تربیت می شدند که ماموریت های مختلفی داشتند.

محوطه چهارم با دیوارهای دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم در قسمت مرکزی آن اتاق ها و دالا ن های پیچیده تو در تو وجود داشته که اکنون ویران شده است.

تنها یک نقطه ضعف در ساختار طبیعی دفاعی قلعه در برابر حمله مستقیم وجود دارد و آن به وسیله کوه های سمت جنو شرقی است که معماران قلعه با ساخت قلعه چهل دختر که در محل مرتفع تری از قلعه کوه ساخته شده و دید بسیار خوبی بر قلعه، دشت و تنگه جنوب شرقی دارد، این نقیصه را بر طرف نموده اند، زیرا قلعه قاین باید مانند تمام قلاع اسماعیلی به حد کافی محکم و راسخ می بود تا بتواند در برابر حملات و محاصرات طولانی ایستادگی کند. با این همه قلعه قائن بسیار متفاوت از قلعه الموت است ، زیرا ارتفاعات اطراف قائن به بلندی کوه های پیرامون آن قلعه نیست و موضع استراتژیک سطحی ندارد. از طرف دیگر قلعه فراخ و جادار است و بیشتر جنبه مسکونی دارد که دلالت بر یک مرکز اداری و تحقیقی دارد، نه یک پایگاه و ساختار نظامی بزرگ.

در قرن 5 این قلعه به عنوان مرکز فرماندهی و حراست دیگر قلاع قهستان به فرماندهی حسین قاینی انتخاب شد و تا زمان حملات ویرانگر مغولان به ایران در دست اسماعیلیان قرار داشت. با حمله هلاکو در سال 654 به قهستان و سرکوبی اسماعیلیان قلعه به دست مغولان افتاد و مهم ترین نقشه و هدف هلاکو در رابطه با این قلاع ویران کردن کامل قلاع بود، به طوری که مجددا قابل استفاده نباشد، اما به دلیل کثرت این قلاع و مقدار قلعه نتوانست به طور کلی همه را ویران کند.

مشهور است خواجه نصیرالدین طوسی مدت ها در این قلعه زندگی نموده و کتاب اخلاق ناصری خود را به نام ناصرالدین محتشم، فرمانروای قهستان و این قلعه، نامگذاری نموده است.

در سال 1872 میلادی دکتر بلوکه به اتفاق گلد اسمیت در بازدیدی از قائن، این قله را همان شهر آرتاگوانا می داند که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده است. سرپرستی سایکس انگلیسی در سال 1311 شمسی قمری این نظریه را تایید می نماید.

فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد پنجم خراسان، اثر وزارت جنگ بریتانیا منتشر شده در سال 1910 میلادی نوشته است:

قاین در گذشته آرتاگونا نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته، اما شهر کنونی همان شهری نیست که به وسیله ازبک ها احداث شده است.

در سال 1940 میلادی ادوارد چارلزییت در بازدید از این قلعه چنین می گوید:

از تپه های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه های قدیمی شهر بازدید کنم، دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده و فضای نسبتا بزرگی را احاطه نموده بود.

در سال 1972 میلادی هیئت ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به آنالیز قلعه کوه قاین پرداخته اند.

متاسفانه قسمت هایی از این اثر مهم تاریخی به وسیله مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام بازسازیی انجام نگیرد، کاملا نابود خواهد شد. همجواری قلعه با مجموعه ای از دیگر آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین می تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل کند.

این بنا در تاریخ 19 اسفند 1380 با شماره ثبت 4803 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.